Ricardo Palmaq kawsayninmanta

Ancha yupaychana qelqaqqa, paqarirqan Limapi 7 febrero killapi, 1833 watapi; chaypachan suyunchis ukhupi, wallakunaq mana kasukuspa ankallikuyninkuna apakusharqan, imakunan mana allinchu karqan llaqtaq allin thakpachapi kawsananpaq.

Taytamamanmi karqanku, Pedro Palma hinallataq Dominga Sorianopas; manaraq sawasqa kashaqtinkus paqarimusqa. Qhepa p’unchaymanñas legitimasqa kasqa.

Tayatansi misti kasqa, pay kikinpa reqsikusqan hina. Qaqapanpamantas kasqa (Cajabamba) Qaqamarkamanta (Cajamarcamanta) pis Limaman hamusqa qhatupi llank’aq.

Mamansi kasqa Cañete llaqtamanta, sirk’antas phawaq, indio yawar hinallataq español yawarpas africanowan taqrusqa.

Noel yachaywasimansi risqa, hinallataq, Orengomanpas, Convictorio de San Carlosmanpas.

1848 watapis qallarisqa qelqaq hina, “La bohemia de mi tiempo” nisqa ayllumansi hukllakusqa.

Qallarisqaqa harawita qelqaspas, hoq panta sutikunawan. Hinallataqsi hoq Lima mit’awakunapi qelqasqa –yaqa llapankus mana unay kawsayniyoq kasqaku.

1849 watapis ñawpaq ñeqen Dramanta qelqasqa. Imas mana hayk’aqpas qayllachakusqachu; ichaqa allintas limañokuna chay rayku reqsikusqaku; 1858 watapis manaña teatrota qelqapusqachu.

Chaymantas histórico t’aqapi qelqasqa, chaypin kashan “Corona patriótica” (1853) qelqariman. Qhepamantaqsi imaymanawan tupaqkunamanta qelqallasqataq, kay qelqakunas, Tradiciones Peruwanakunaq muhun kashanman.

1853 watapis hukllanakusqa “Cuerpo Político de la Armata Peruana” nisqa aylluman, kinsa ñeqen oficial hina, chaysi llank’asqa qoleta “Libertadpi”, “Almirante Guisse bergantinpi, “Rimaq transportepi”, hinallataq “Loa” vaporpipas.

1857 watapis chay ayllumanta t’aqasqa kasqa, General Ignacio Vivancota ankallikuyninpi qatisqan rayku, pin ankallikusqa Ramón Castillaq hayun; ichaqa aswan chaniyoq yanapakuyninsi ruwakusqa 1860, José Galvezpa wasinta haykuyta munaspa mana atiyninku; kaytaqa ruwasqaku: civilkunas hinallataq wallakunas, pikunan kasqaku “liberal” yuyayniyoq.

Ankallikuyninkuq mana llalliyninwantaqsi, Palma qarqosqa kasqa Chile suyuman; hinas 1860 watapi Valparaisoman chayasqa.

Chay llaqtapis literatura tarpuy wasikunaman risqa, hinallataq “Sociedad Amigos de la Ilustración” nisqa ayllumanpas hukllakusqa.

Hinallataqsi yanapasqa “Revista del Pacíficota”, chay qhepanman “Revista de Sudamericatapas”, kay qhepamantas kasqa qelqa umalliqnin. Agosto killapis, 1863, Peru suyupi ”anmistíata” qokuqtin, Susyunchisman kutinpusqa.

Julio killapis, 1864 watapi Parápi Consul hina kamachasqa kasqa, wikch’uyukusqas kay llank’ayta, aswansi mañakusqa samayta, Europata rinan rayku.

Huk wata qhepatas Perúman kutinpusqa, Perú Españawan seqachinakuypi, hinas Callaopi awqanakuyman haykusqa 2 púnchay mayu killapi 1866 watapi, José Galvezpa yanapaqnin hina.

Qhepa watanmansi haykullasqataq coronel José Baltaq ankallikuyninman. Kay qhepa runa, Perú suyu umalliqman chikllukusqa kaqtintaqsi, secretario particularnin kasqa.

Presidente Balta sipisqa qaqtintaqsi, 1872 watapi. Palma karunchakapusqa wiñaypaq politikamanta; hinas literaturallapaq kawsaynin kasqa. Chay watas llaqtaman qayllachasqa ñawpaq ñeqen Tradicionninkunata. 

1879 watapis, Chilewan awqanakuy qallarishaqtin, Ricardo Palmaqa, ña allin reqsisqa qelqaqña kasqa, español simi pachapi; qelqayninkunas allin reqsisqa revistakunaman chayasqa. 

1881 watapis, yanapakusqa Miraflores amachakuypi, Reducto Nº 2, nisqapi, coronel Ramón Ribeyroq kamachin hina. Chay pachan chilenokuna Miraflores balnearopi wasinta ruphachisqaku. Chaypin llapan qelqarimankuna ruphapusqa; “Los marañones” novelanpas hinallataq “Memorias del Gobierno de Baltapas”. 

Chilenokunan wañuchirqanku mana wallakunatachu aspas llaqta runakunatawan, hinan apakurqan wañuy, suwakuy, ruphachiy ima; chay llaki raykun Buenos airesta ripuyta yuyaykurqan; “La Prensa de Buenos Aires”, nisqa mit’awaq dueñonmi munachirqan, aylluntin Buenos Airesman astakuyninta “redactor literario” hina llank’ananpaq. 

Chay pachallataqmi, Peru suyu kamachikuq Miguel Iglesias arichachirqan Biblioteca Nacional de Perú, director kananpaq; kay bibliotecan q’ala thumichisqa kasharqan, awanakuypa hamun hina. 

Kaypi llank’ayninmi ancha allin reqsisqa karqan, mana bibliotecapaq qolqe kasaqtinmi, mana imamanta hoqmanta hatarichirqan. 

Ancha reqsisqa kayninta muhunchaspan, kay pachapi ancha chaniyoq qelqaqkunamanta qelqarimankunata mañakurqan, chaykunawansi bibliotecata hoqmanta hatarichisqa. Chay raykun sutiyarqanku: “Uskha bibliotecariota hina”. 

28 p’unchay julio killapi 1884 watapin, Palma, Biblioteca Nacional del Perúta hoqmanta hoqmanta kicharqan; 1912 watakaman umallirqan biliotecata; Perusuyu kamachikuqwan seqachinakuy kasqan raykun Palma mit’asqa kasqa, qelqaq Manuel Gonzalez Pradawan, pin ñawpa p’unchaykunamanta pacha Palmaq awqan kasqa. 

Bibliotecario hina llank’ayninmantan karunchakurqan, ichaqa kay pachapi allin reqsisqa literatoñan karqan; astakurqanmi Mirafloresman, mapin kawsarqan wañuynin pachakama. Wañupurqanqa 6 p’unchay octubre killapin 1919; Ministro de Estado hina yupaychaywanmi p’anpasqa karqan. 

Literatura Qelqasqankuna

Ricardo Palmaqa, hispanoamericano pachapi, “romantisimo peruano” hinan ancha allin reqsisqa. Qespisqa yuyaykuyniyoqmi karqan, hinallataq literaturapi mosoq kamaynikunayoq.

Harawiku hinaqa, europea romántica mayutan qatirqan, maypin tarikusharqan: José Zorrilla, “ensayista” alemán Heirich Heine, francés Victo Hugo hinallataq Lord Byrontapas.

Género Literario nisqapiqa, mast’arirqan Harawikunata (1855), Armoníasta. Libro de un desterradota (1865), Pasionariasta (1870), Verbos y gerundiosta (1877), hinallataq t’ikrarqan Enrique Heineta.

Poesías nisqa qelqarimapitaqmi (1887) mast’arirqan yaqa llapan harawi kamayninkunata, "La bohemia limeñata” 1848 watamanta 1860 watakama. “Confidencias literariasta". Qhepa p’unchaykunamantaq “San Martín” harawinta mast’arirqan (1890). “Filigranas”, “Aguinaldo a mis amigos” nisqa qelqarimanmi karqan qhepa kaq (1892 watapi).

Hinallataqmi “Lira Americana” nisqapi huñurqan. Aswan allin peruano, chileno hinallataq boliviano harawikunaq harawinta 1865 watapi.

Historico llank’aypin tarikushan Anales de la Inquisición de Lima (1863), “Monteagudo y Sánchez Carrión”, “Páginas de la historia de la independencia” (1877), hinallataq “Refutación a un compendio de historia del Perúpas” (1886).

Academia Peruana de la Lengua, nisqa umalliqmi karqan, chaypin anchata llank’arqan, 5 punchay mayo killamanta pacha (1887), aswantaqa (Mosoq simikunatawan Amerikapi paqariq simikunatawan) Real Academiaman qayllachayninpi (1897) imakunan rikhurishan “Anales de la Academia Correspondiente de la Real Española en el Perú” nisqapi. “Neologismos y americanismospi”, “Papeletas lexicográficaspi” qelqa rimanpi rikhurishan mosoq simikunata Academiaq reqsikunanpaq (1896). “Recuerdo de España (1898) maytan literatonchis rirqan 1892 watapi, imatan hoqmanta mast’arikurqan “Recuerdos de España” nisqa umalliqniyoq, “La bohemia de mi tiempoq ñawpanta (1899).

“Tradiciones Peruanastaqa” Palmaqa qelqasqa mañaraq Chileman qarqosqa qashaspas 1860 watapi. Ichaqa mast’arirqan chayraq 1872 watapi. Chaymantaqmi qatirqan “Tradiciones”. Iskay ñeqen qatiq 1874 watapi. Kinsa ñeqenta 1875 watapi, Tawa ñeqentataq 1877 watapi. Pisqa ñeqenta 1883 watapi. Soqta ñeqenta kasqan watallapitaq (1883), “Ropa vieja”, nisqata (1889), hinallataq “Ropa apolillada” 1891 watapi.

Buenos Airespin (1890) mast’arirqan ñawpaq ñeqen edicionta, hinallataq Españapipas “Tradiciones peruanas” umalliyoqta (1893-1896).

Qhepa watankunamantaq wast´arikurqan “Tradiciones y Artículos históricos” (1899), “Cachivaches” (1900). “Mis últimas tradiciones peruanas y cachivachería” (1906). “Apendice a mis últimas tradiciones peruanas” (1910), wañupusqan qhepatataqmi “Palma de la juventud” nisqata (1921 watapi).

“K’uchukuyniytan mast’ariyta munani universidad ayllunchisman, hamawt’anchiskunaman, llank’aqninkunaman, yachaqninkunaman, hinallataq kay yachaywasimanta lloqsiqkunamanpas, mink’akuykichismi kallpachakuspa hamuq watakunaman aswan hanayman thaskirinanchispaq”.

Iván Rodríguez Chávez

Rector URP

Nº 040-2016 Kamachikuywanmi, SUNEDO Consejo Directivo, 40 programanchiskunata allinta sut’inchaspa, “Licenciamintonta” mast’arin Universidad Ricardo Palmaman; maypin kay “carrerakunamanta” aswan chaniyoq kanku: Medicina, Ingeniería ima, imakunan ña “internacional creditasqaña” kanku.

Kay reqsikuymi churawanchis, 9 Hatun Yachasywasikunatawan kuska, ñawpaq ñeqenpi, pikunan “licenciamientonta” Perú suyunchispi aypanku. Chay raykun umalliqninchis Rector Iván Roguíguez Chávez, periodistakunaq tapukuyninman, kutichin, imapin rikuchin tukuy ima allin ruwasqankunata.